Stop en denk na is tegenwoordig het credo binnen Brandweer Nederland. Niet zomaar klakkeloos overal naar binnen rennen; daar kun je beter even goed en kort over nadenken. Zeker na een bijna fataal ongeval in Amsterdam. Toch zet het nieuwe boek van Elke Wiss, “Even tussen mij en mij”, me weer aan het denken(!). Want hoe doe je dat, goed nadenken? Praktische filosofie kan je helpen, maar om een brand nu uit te filosoferen… Maar hoe dan wel?

STOP… en denk na

Stop en denk na, lijkt vooral over stoppen te gaan. Veel van wat er geschreven en gezegd is over ‘stop en denk na’ gaat over het tijd nemen; stop, om beter waar te nemen en te begrijpen wat je ziet. Ook het denkgedeelte gaat vooral over het stilstaan bij het nemen van een besluit, niet over nadenken zelf. Want zelfs als je alles goed waarneemt en begrijpt, kun je nog steeds zonder rationeel na te denken rustig een besluit nemen.

Nadenken, wat is dat?

Voordat we het verder over nadenken bij incidenten gaan hebben, moeten we het misschien eerst even over denken hebben. In het nieuwe boek van Elke Wiss, “Even tussen mij en mij”, over het onderzoeken van je denken, hanteert ze de volgende definitie:

Denken is het mentale proces van bewust redeneren, overwegen, beoordelen van ideeën, informatie of situaties.

Dat roept onmiddellijk vragen op als het gaat over het ‘denk na’-gedeelte van onze nieuwe lijfspreuk. Daar gaat het alleen over tijd nemen voor het besluit. Het idee is dat je dan een beter besluit neemt, omdat je het langzamer doet. Systeem 2 van Kahneman. Dat is wel erg kort door de bocht.

In gesprek met jezelf

Want als je iets anders ziet omdat je tijd neemt, betekent dat nog niet dat je ook de tijd neemt om na te denken. De kans dat je in Systeem 1 reageert op de betere waarneming is nog altijd aanwezig. Je bent wel gestopt, maar waarschijnlijk heb je niet nagedacht! Hoe doe je dat dan, dat bewust redeneren, overwegen en beoordelen? Je zou als het ware even met jezelf in gesprek moeten gaan. Je denkproces onder de loep nemen: waarom is dit besluit het eerste idee?

Prio 1: niet nadenken maar doen?

Als je ter plaatse komt, verwacht iedereen dat je aan de gang gaat, niet dat je lang na gaat denken. We “drillen” heel veel; ‘als dit, dan dat’-handelingen en procedures worden geautomatiseerd. Zonder nadenken je ademlucht opzetten, een verband aanleggen of een voertuig stabiliseren, je traint erop. En dat is belangrijk. Maar het kan ook je stopmoment in de weg zitten.

Dan kan de cultuur bij de brandweer je ook nog eens tegenwerken. Herken je deze uitspraak: “Dat hebben we altijd zo gedaan!” Niet zelden is het al heel lang niet meer volgens de procedure gedaan, zonder dat iemand erover nagedacht heeft. Laat staan dat je er vragen over stelt.

Oefenen met nadenken

Het stellen van vragen bij incidenten kan zelfs tot irritatie leiden: “Is dit handig?” “We doen het toch altijd zo” (zie daar Systeem 1). Het hardop filosoferen bij een incident is dus niet altijd een optie. Het is daarom nuttig om dit denken over je denken in andere situaties te oefenen, zodat je de ‘is dit handig?’-vraag niet stelt. Maar wel ingrijpt: “Dit is niet handig!”

Kan je van je laatste incident echt ontleden hoe je over beslissingen bij dat incident hebt nagedacht? Het is vaker goed gegaan dan goed gedaan.

Probeer aan de kantinetafel of op de korpsavond, eens te ontdekken welke overtuigingen er op jouw kazerne heersen over het vak. En probeer deze eens te onderzoeken;

• Denken gaat razendsnel, die aannames ook. Bespreek ze eens langzamer om tot de kern te komen!
• Observeer je eigen denkproces: hoe kwam je tot die overtuiging?
• Wat zegt iemand nu echt en welke woorden worden er gebruikt? Wat wordt er met taalgebruik verborgen?
• Kun je het simpel uitleggen? De bekende uitspraak: als je het niet simpel uit kan leggen, snap je het niet goed genoeg.
• Durf je zaken te benoemen zoals ze zijn?
• Zijn het meningen, of kun je het ergens controleren?
• Kun je denken met een open eind?

Door jezelf aan te leren met deze aanwijzingen naar je eigen denken te kijken, wordt je denken in zijn algemeenheid leniger. Deze lenigheid helpt je dan weer bij incidenten.

Filosofie-kwadrant: 4 tips die altijd helpen

Moet ik dan eerst filosoof worden om beter ‘stop en denk na’ te gebruiken bij incidenten? Het helpt natuurlijk wel. Maar met een paar simpele tips kun je bij incidenten nu al zorgen dat je het meeste uit je ‘stop en denk na’-moment haalt.

• Verwondering: stel jezelf de vraag “had ik dit verwacht?” of “wat betekent dit?”
• Nieuwsgierigheid: plak overal “misschien” voor of achter “Brand in de slaapkamer, misschien” of stel jezelf de vraag “Wat weet ik eigenlijk niet?”
• Wees kritisch op je eigen oordeel: “ik wil dit besluiten, maar ik hoor ook andere geluiden, waar zit het verschil?”
• Toon moed: er wordt verwacht dat je handelt, doe dat ook, maar durf ook terug te komen op je besluit. “Met wat ik nu weet, is dit de beste optie.”, “Waarom kan ik nu niet een besluit nemen?” Grote kans dat daar je verborgen risico zit; benoem dit risico!

Vragen staat vrij, maar begin bij jezelf.

Je kunt nu natuurlijk geïnspireerd raken om overal vragen bij te stellen. Maar let op: voor je omgeving ben je niet altijd een gezellig persoon als je altijd overal vragen over stelt. Het werd de Griekse filosoof Socrates, de ultieme vragensteller, zelfs fataal. Daarbij kun je de brand natuurlijk niet uit filosoferen; je moet dat niet eens willen.

Het boek “Even tussen mij en mij” biedt nuttige handvatten om over je denken na te leren denken. Begin met vragen te stellen aan jezelf, over je eigen denkproces in het dagelijks leven. Dit helpt je de nodige lenigheid te creëren in je denken. Daar heb je zeker wat aan tijdens je incident.

En zeg eens eerlijk, wat dacht je als eerste toen je aan dit artikel begon?